πτύχωση

(Γεωλ.). Στη γεωλογία είναι το φαινόμενο κατά το οποίο τα στρώματα των πετρωμάτων, υποκείμενα σε σύνθετες δυνάμεις, οι οποίες αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια των μεγάλων ορογενετικών κινήσεων του γήινου φλοιού, ανυψώνονται και πτυχώνονται, προκαλώντας τη γένεση των ορεινών αλύσεων. Οι πτυχές προκύπτουν από την επίδραση οριζόντιων ή εφαπτόμενων δυνάμεων, σε αντίθεση με τα ρήγματα, που είναι αποτέλεσμα κατακόρυφων δυνάμεων. Οι πτυχές καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις του φλοιού της Γης και έχουν πλάτος από μερικά εκατοστά του μέτρου έως λίγα χιλιόμετρα, ενώ υπάρχουν και πτυχές ηπειρωτικών αναλογιών που φτάνουν σε πλάτος εκατοντάδων χιλιομέτρων. Σε κάθε πτυχή διακρίνονται οι πλευρές, το κορυφαίο, το πυθμαίο και ο άξονας. Αξονικό επίπεδο μιας πτυχής είναι η επιφάνεια που τη διαιρεί σε λιγότερο ή περισσότερο συμμετρικά μέρη. Όταν το αξονικό επίπεδο είναι κατακόρυφο, η πτυχή λέγεται συμμετρική, ενώ, όταν είναι οριζόντιο, ονομάζεται κατακεκλιμένη. Σε μια τέτοια πτυχή, η μία πλευρά της είναι κανονική, ενώ η άλλη ανεστραμμένη, οπότε τα αρχαιότερα στρώματα εμφανίζονται επάνω στα νεότερα. Τα στρώματα της ανεστραμμένης πλευράς είναι πολύ λεπτότερα και τεταμένα, γι’ αυτό με μια ισχυρή ώθηση μπορεί να δημιουργηθεί ένα πτυχωσιγενές ρήγμα, δηλαδή ρήγμα παράλληλο προς την πτυχή. Η ανεστραμμένη πλευρά εξαφανίζεται τότε τελείως και η κανονική πλευρά της πτυχής επικαλύπτει τα στρώματα του συγκλίνου που ακολουθεί, δημιουργώντας πολλές φορές σημαντικές μετατοπίσεις που φτάνουν και τα 100 χλμ. Έτσι προκύπτουν τα καλύμματα ή καλύμματα επωθήσεων. Η δομή αυτή των καλυμμάτων είναι κλασική στις Άλπεις, όπου παρατηρήθηκαν για πρώτη φορά. Όταν τα στρώματα που υφίστανται ορογενετική κίνηση είναι ομοογενή, η π. είναι γενικά αρμονική, ενώ, όταν εναλάσσονται στρώματα διαφορετικής φύσης, τότε εμφανίζεται συχνά δυσαρμονική. Όταν επάνω από τα μαλακά πετρώματα υπάρχουν σκληρά, μπορεί τα σκληρά αυτά πετρώματα να γλιστρούν επάνω στα μαλακά σαν ανεξάρτητη μάζα, να πάθουν αποκόλληση και κατόπιν να πτυχωθούν, μππορεί και να μη συμβεί όμως έτσι. Στο φαινόμενο αυτό, της αποκόλλησης και της π. των στρωμάτων στη συνέχεια, οφείλεται πολλές φορές ο σχηματισμός ολόκληρων οροσειρών, όπως του Ιούρα στη Γαλλία. Ο προσδιορισμός της ηλικίας των π. είναι πολύ δύσκολος, γιατί συχνά παρεμβαίνουν οι εξωγενείς παράγοντες και διαβρώνουν τα νεότερα πτυχωμένα στρώματα, ή ακόμα μια νέα π. περιπλέκει την τεκτονική δομή μιας περιοχής. Πάντως ισχύει η αρχή ότι κάθε π. είναι νεότερη από το νεότερο στρώμα της πτυχωθείσας σειράς και αρχαιότερη από το στρώμα που επικάθεται σε ασυμφωνία επάνω στα πτυχωθέντα στρώματα. Με βάση την αρχή αυτή καθορίστηκαν τέσσερις κύκλοι μεγάλων π., από το Kάμβριο ως σήμερα, και στις οποίες οφείλεται η δημιουργία των παλαιών οροσειρών της Γης: ο χουρώνιος, ο καληδόνιος, ο ερκύνιος ή βαρίσκιος και ο αλπικός. Η γένεση των κυριότερων οροσειρών της Γης και ειδικότερα της Ευρώπης οφείλεται στον αλπικό κύκλο ορογένεσης, που γι’ αυτό θεωρείται ως το μεγαλύτερο τεκτονικό γεγονός. Στο σχέδιo κάτω, τρεις διαφορετικοί τύποι πτυχώσεων: α) συμμετρική πτυχή: το αξονικό επίπεδο είναι κατακόρυφο· β) πλαγιαστή πτυχή: το αξονικό επίπεδο είναι σχεδόν οριζόντιο· γ) καλύμματα. Στη φωτογραφία, αλλεπάλληλες πτυχώσεις στο βουνό Πλαταριά της Θεσπρωτίας. Στο σχέδιo κάτω, τρεις διαφορετικοί τύποι πτυχώσεων: α) συμμετρική πτυχή: το αξονικό επίπεδο είναι κατακόρυφο· β) πλαγιαστή πτυχή: το αξονικό επίπεδο είναι σχεδόν οριζόντιο· γ) καλύμματα. Στη φωτογραφία, αλλεπάλληλες πτυχώσεις στο βουνό Πλαταριά της Θεσπρωτίας. Πτυχωμένοι και ανορθωμένοι ασβεστόλιθοι στην περιοχή του φράγματος Κρεμαστών, στην Αιτωλοακαρνανία.

* * *

η, Ν [πτυχώνω]

1. (για φορέματα) ο σχηματισμός πτυχής ή πτυχών

2. γεωλ. τεκτονική διεργασία που οδηγεί στον σχηματισμό πτυχών από στρώματα και από αρχικά οριζόντια επίπεδα

3. η πτυχή.